به مناسبت 14 تیر، روز قلم

قلم چیست؟       

قلم، زبان عقل و معرفت و احساس انسان‌ها و بیان‌کنندۀ اندیشه و شخصیت صاحب آن است. قلم، زبان دوم انسان‌هاست. هویت، چیستی و قلمرو قلم بسیار گسترده‌تر از آن است که در بیان بگنجد. هرگونه رشد و پیشرفت، پیروزی و آرامش و معرفت و شناخت، ریشه در قلم دارد. تمدن‌ها، تجربه‌های تلخ و شیرین و علوم با نوشتن ماندگار می‌شوند.

هر کس می‌تواند قلمی را بین انگشتانش بفشرد و فرمانش دهد که بنگارد و هر آنچه را از مخیله صاحب انگشت تراوش می کند، بنویسد. قلم، تخریب می کند. می سازد. واقعیت ها را آشکار می کند. آشکارها را نهان می کند. به واقع قلم، معجزه‌ای جاودان است.

تاریخچه قلم

تاریخ نوشتار، حداکثر به بیست هزار سال پیش باز می‌گردد و با محدود ساختن به نظام‌های نوشتاری مدوّن، رقمی حدود شش هزار سال پیش را نشان می‌دهد. این ارقام و آمارها فقط تخمینی است از سوی کاوشگران علمی، در صورتی که بدون شک پیشرفتی از سوی جوامع گوناگون، بدون کمک خط و زبان امکان‌پذیر نبوده است.

از جمله موادی که برای نوشتن به‌کار می‌رفته سنگ، چوب، پوست حیوانات، برگ درختان، استخوان، موم، ابریشم، پنبه و کاغذ را می‌توان نام برد. در طول تاریخ، نوشتن به دو صورت بوده است: یک دسته خطوطی را در برمی‌گرفت که با استفاده از ابزارهای تیز چون سوزن، چاقو و… نوشتاری، کنده‌کاری می‌شد. دستۀ دیگر شامل خطوطی است که به‌وسیلۀ قلم پر، قلم نی، قلم مو و… و با استفاده از جوهر بر سطح ماده نوشتاری ترسیم می‌گردید. گفتنی است نسخه‌برداری از نوشته‌ای بر سنگ یا فلز به طور منطقی، در نهایت به اختراع چاپ انجامید.

قلم امتیازات زیادی دارد. به اختصار سه مورد آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• باقی بودن: سخن فرار می‌‏کند و نوشته باقی است. امیر مؤمنان علی علیه ‏السلام در سخن جالبی می‌‏فرماید: «دانش را با نوشتن در بند کنید» تا باقی بماند و از کفتان نرود.
• دقیق بودن: بیان و سخن معمولاً دقیق نیست. اگر قرار بود کتابی که هزار سال پیش نوشته شده، زبانی به ما می‌رسید و در جایی نوشته نمی‏شد، هیچ‌گاه به‌طور دقیق به ما نمی‌رسید و در واقع ما کتاب دیگری را پیش روی خود می‌دیدیم.
• عمیق بودن: مطالب نوشته عمیق و فکرشده است؛ درحالی که به‌طور معمول سخنن، بدون تأمل گفته می‏‌شود و کم محتواست. نویسندگان گاه یک ساعت فکر می‏‌کنند و یک خط می‏‌نویسند، ولی در سخن نمی‌‏توان آن دقت را رعایت کرد.

علامه طبرسی رحمه ‏الله در مورد قلم می‌‏نویسد:

بیان دو گونه است: بیان زبان و بیان قلم. بیان زبان، با گذشت زمان کهنه می‌‏شود و از بین می‌رود، ولی بیان قلم تا ابد باقی است.

قلم، معجزه جاوید

معجزه، یکی از نشانه‌های نبوت است. در هر دوره از تاریخ، پیامبران به اذن پروردگار، معجزه‌هایی را برای اثبات نبوتشان ارائه می‌کردند. در این میان، اسلام آخرین و کامل‌ترین دین الهی است؛ یعنی آیینی است که در هر برهه‌ای از زمان و در هر مکانی باید جوابگوی مخاطب خود باشد. حال معجزه پیامبر این دین باید از چه مقوله‌ای باشد که حتی جوابگوی مخاطبان هزاره‌های پس از خود شمرده شود؟ چه معجزه‌ای می‌تواند قرن‌ها تازگی و ماندگاری خود را در زندگی بشر حفظ کند؟ کتاب، نوشته، وَ ما یَسْطُرُونَ.

قرآن کریم، با قلم خالق قلم، معجزه جاوید پیامبر آخرالزمان است. قلم و کتابت از مقوله‌هایی هستند که نه تنها کهنه و مانده نمی‌شوند، بلکه هر روز جنبه‌هایی تازه از آنها پدیدار می‌گردد. پروردگار، قرن‌هاست برای این نوشته سترگ هماوردطلبی می‌کند: «اگر آدمی و پری گرد شوند که مانند این قرآن آرند، مانندش نیارند، گرچه برخی‌شان پشتیبان برخی باشند» یا «اگر در آنچه بر بنده‌مان فرو فرستاده‌ایم در گمانید، پس سوره‌ای همانندش آرید.

جایگاه قلم در اسلام

سوگند خداوند در قرآن به نام قلم، گویاترین شاهد بر شرافت و قداست آن است: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ؛ سوگند به قلم و آنچه نویسند.» در جایی که خداوند، صاحب هستی به آفریده‌ای از آفریده‌های خود قسم یاد می‌کند، بشر در چه جایگاهی می‌تواند از ارج و منزلت آن سخن براند.

در نخستین ارتباط وحیانی رسول خدا صلی الله علیه و آله با مبدأ هستی در غار حرا، سخن از قلم به میان می‌آید، تا جایی که خداوند خود را این‌گونه معرفی می‌کند:«الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ آن که با قلم آموخت.»

با سیری در زندگی پیامبر و امامان علیهم السلام می‌توان توجه و اهتمام عملی به نوشتن را از متن سیرۀ آنان دریافت. این قدرشناسی به حدی بود که گاه موجب آزادی اسیران کفار می‌گشت. در صدر اسلام، پس از پایان برخی جنگ‌ها، پیامبر دستور می‌فرمود اسیرانی که به ده نفر از مسلمانان خواندن و نوشتن بیاموزند، آزاد شوند. این عمل در جامعه محروم از تمدن آن دوره، زیباترین و مؤثرترین پیام برای ارج نهادن به جایگاه قلم و علم بوده و هست. 

نامگذاری روز قلم

قلم در سرزمین ایران پیشینه‌ای دیرینه دارد. یکی از مهمترین جشن‌های ایران باستان، جشن تیرگی است که دارای مراسمات مخصوصی بوده که پاسداشت قلم یکی از این آیین‌هاست. روز سیزده تیر ماه، روز ستاره تیر یا عطارد است، عطارد کاتب ستارگان است، دلیلی که این روز به نام ”روز نویسنده” نامگذاری شده، نبود برنامه‌ها و جشن‌های مناسب برای این روز بوده که موجب شده است که این روز در بین مردم و حتی اصحاب قلم ناشناخته باشد.

ahoora